Descifrando a comunicación non verbal

Boas, compañeiros e compañeiras!

A entrada desta bitácora está baseada no Tema 3: Os niveis de referencia de aprendizaxe de linguas e o desenvolvemento de competencias.

En referencia ao tema e dentro do Marco Europeo común de referencia para as linguas recóllense as competencias comunicativas que xogan un papel fundamental na formación en linguas. Dentro destas competencias vou centrarme na competencia sociolingüística (a que relaciona idioma con identidade social) e máis concretamente na comunicación non verbal.

Para comezar, en relación á comunicación non verbal, en particular chámame a atención que sen dicir un chío poidamos proporcionar tanta información. Así pois, o que aínda me abraia máis é que existan persoas que, coma se fosen «videntes corporais», poidan interpretar todos eses xestos, do tipo «se tes os brazos cruzados estás a te protexer fronte ao interlocutor». Incluso a nivel máis profesional, e froito da aprendizaxe, atópanse os peritos xudiciais que traballan co comportamento non verbal coa fin de detectar incongruencias ou mentiras nunha declaración, o que pode servir como proba nun xuízo. Doutra banda, aínda que pareza algo sacado dun filme ou serie, hai universidades, coma a UNED, que imparten títulos propios desta tipoloxía.

A comunicación non verbal é un concepto moi amplo, en calquera caso, como aparece recollido no Diccionario de Enseñanza y Aprendizaje de Lenguas «por comunicación non verbal enténdense aqueles aspectos do intercambio comunicativo distintos das palabras que son capaces de transmitir significado». Dito con outros termos, estes aspectos de linguaxe corporal (ou non verbal) poden ser, en concreto, os xestos, as expresións faciais, o ton de voz, a velocidade da fala ou a distancia entre os interlocutores (a isto referireime máis adiante). Tamén se cita o Marco europeo común de referencia para as linguas, que indica que a interacción oral estaría incluída dentro da comunicación non verbal. En especial a través de accións e xestos nos que o enunciado non se poida interpretar sen que se perciba a acción (sinalar mentres se pide algo) e das accións paralingüísticas, por medio de sons («agh», para expresar noxo) ou xestos (puño apertado para indicar protesta). De igual modo, as características paratextuais dunha ilustración ou un texto (como a letra grosa para destacar un texto) tamén se incluirían como comunicación non verbal.

 

Imaxe de gstudioimagen en Freepik

A cultura é a base da linguaxe non verbal e a nosa cultura marca as nosas ideas ao longo da aprendizaxe nun lugar e contexto determinados. Isto está totalmente conectado coa nosa comunicación non verbal, xa que se non temos ningún tipo de inmersión ou contacto con esa cultura custaranos descifrar o significado dos xestos asociados a ela. Igualmente, na profesión de tradutor esa interpretación da cultura tamén é moi relevante, posto que non só traducimos palabras, senón que traducimos cultura. Isto ten como consecuencia que «traducirmos eses xestos» non sexa nada fácil se non coñecemos ben esa cultura. Con todo, sen dúbida, a linguaxe non verbal máis complicada coido que pode ser o silencio xa que o que, por exemplo, para un asiático pode significar respeto, a nós pode xerarnos incomodidade.

Un dos aspectos relacionados coa definición que semella máis interesante, a distancia entre interlocutores, veríase reflectido en que sempre resulta máis fácil interpretar os códigos corporais dunha persoa que teña unha cultura similar, como pode ser no noso caso a mediterránea, que a de alguén do outro lado de Europa (ou do mundo). Pero se queremos desmontar esta hipótese, só hai que pensar en toda esa riqueza xestual dos italianos na que, malia que temos unha cultura similar, en moitos dos casos non iamos pescudar o significado. 

Pola miña banda, vou aproveitar esta última parte do blog para compartir a miña experiencia persoal coa comunicación non verbal a través dos xestos doutra cultura mediterránea, pero á súa vez distinta: a turca. E é que, en máis dunha ocasión, a miña falta de coñecemento sociocultural levoume a unha interpretación errónea do significado dun determinado aceno. Aproveito para lembrar que considero que o coñecemento sociocultural tamén está relacionado coa cosmovisión (a visión propia do mundo), que tratei na primeira entrada desta materia.

Volvendo ao tema, polo xeral, na cultura turca xesticúlase moito e calquera xesto que se realice a través das mans ou de expresións faciais pode darnos moita información. Algúns destes xestos son moi diferentes aos nosos, mentres que outros que nos poden parecen normais, así e todo, poden resultar ofensivos. Achégovos unha pequena recompilación dos que me lembro:

• Dicir non: unha persoa turca realiza este xesto botando a cabeza cara atrás e levantando as cellas, ás veces tamén o acompañan da palabra hayır (non)
  
• Estar asustado/a: para indicar que están asustados/as meten o dedo polgar na boca ao mesmo tempo que botan a cabeza cara atrás.
  
• Indicar que queres un pouco: para facer este xesto xuntan o índice e o polgar (similar ao noso, mais o noso é un movemento máis estático).
• «Tocar madeira» (un dos meus favoritos): para tocar madeira dan un bico ao aire mentres tocan o lóbulo de orella e despois petan en calquera superficie. Ás veces tamén din nazar (mal de ollo), facendo referencia o que nós chamamos o «ollo turco», un amuleto protector que se atopa nas portas de casas e establecementos.
• Recibir cartos: para facer este curioso xesto tocan a mandíbula coa man e lévana até o queixo co significado de agradecemento.
• Símbolo da figa: para nós é un símbolo protector, pero para a xente turca é moi ofensivo.
• Símbolo de OK: se alguén che pregunta «que tal a comida?» mellor levanta o polgar porque o noso OK sería o equivalente inglés de «f*** you!».
  

Finalmente, esta pequena comparación entre os xestos turcos e españois pode resultar significativa para mostrarnos como o coñecemento sociocultural pode influír na aprendizaxe cultural e no desenvolvemento de competencias, algo proporcional á súa posta en práctica. Por se tedes máis curiosidade, déixovos un vídeo con máis exemplos.

Até aquí a entrada de hoxe, espero que vos resultara interesante!